کاشت، داشت، برداشت کلزا

دانه‌های روغنی و محصولات آن‌ها با ارزش‌ترین محصولات کشاورزی در تجارت جهانی هستند. تولید جهانی دانه‌های روغنی تنها در چند دهه رشد زیادی داشته است. در سال ۲۰۱۴، به رهبری چین، آلمان و کانادا به عنوان تولیدکنندگان پیشرو، تولید جهانی کلزا ۲۶ میلیون تن بود و ۴۷٪ از تولید کل جهان را به خود اختصاص دادند. کانادا بزرگ‌ترین صادرکننده روغن کلزا در جهان در سال ۲۰۱۶ بود که ۲.۹ میلیون تن یا تقریباً ۹۴٪ از کل تولید آن را صادر می‌کرد.

کلزا بعد از روغن سویا و پالم سومین روغن گیاهی است که به‌طور گسترده در جهان استفاده می‌شود. کلزا یک محصول فصل خنک و دارای دوره رشدی کوتاه است (در کشت بهاره از کاشت تا برداشت آن تقریباً ۳.۵ ماه طول می‌کشد). کلزا یکی از چشم‌نوازترین محصولات زراعی است. تا آنجا که چشم کار می‌کند دریایی از رنگ زرد ایجاد می‌کند. کانولا گیاهی مشتق شده از انواع کلزا است که برخلاف کلزا روغن آن اسید اروسیک کمی دارد. یکی از سالم‌ترین روغن‌های گیاهی جهان از دانه‌های گیاه کانولا استخراج می‌شود.

تاریخچه

مانند محصولات زراعی دیگر کلزا توسط انسان‌های اولیه اهلی‌شده است. تمدن‌های باستانی در آسیا و در امتداد دریای مدیترانه استفاده روغن کلزا را برای روشنایی ثبت کرده و بعداً از آن به‌عنوان روغن پخت‌وپز استفاده می‌شده است. گزارش‌های اولیه حاکی از آن است که کلزا بیش از ۳۰۰۰ سال پیش در هندوستان کشت می‌شده است. سپس در زمان مسیح به چین و ژاپن معرفی شد (هوگن و استفانسون ۱۹۸۳). اگرچه کشت آن در قرن سیزدهم در اروپا آغاز شده بود، استفاده‌های صنعتی آن تا زمانی که کیفیت برتر آن را به عنوان یک روغن روان کننده متوجه شدند گسترده نشد. استفاده از روغن آن به عنوان یک روغن گیاهی خوراکی در کشورهای غربی بسیار جدید است.

کانولا در سال ۱۹۷۰ توسط دانشمندان کانادایی توسعه داده شد. نام کانولا، ترکیبی از کانادا و اولا به معنی روغن است. برای به دست آوردن نام کانولا، محصولات باید از یک استاندارد تنظیم شده بین‌المللی استفاده کنند؛ بنابراین اگر دانه‌ها دارای برچسب کانولا باشند، باید کمتر از ۳۰ میکرومول گلوکوزینولات­ها و کمتر از ۲٪ اسید اروسیک داشته باشد. این گیاه به یک محصول بسیار مهم برای کشاورزان کانادایی تبدیل‌شده است.

یکی از سالم‌ترین روغن‌های گیاهی جهان از دانه‌های گیاه کانولا استخراج می‌شود. روغن کانولا یک روغن نباتی است که برخلاف روغن کلزا از اسید اروسیک کمتری برخوردار است. هر دو شکل خوراکی و صنعتی از بذر چندین رقم از گیاهان خانواده براسیکاسه یعنی ارقام Brassica napus، Brassica rapa subsp oleifera (syn. B. campestris), یا Brassica juncea که به کانولا اشاره دارد تولید می‌شوند.

گیاه‌شناسی کلزا

کلزا یک گیاه علفی یک‌ساله یا دوساله از خانواده Brassicaceae یا صلیبیان است. صلیبیان به‌راحتی قابل تشخیص هستند زیرا چهار گلبرگ گل زرد، شکل یک صلیب را تشکیل می‌دهند. کلزا در مزرعه می‌تواند به ارتفاع یک تا دو متر رشد کند. کلزا در درجه اول برای روغن که از دانه‌های آن استخراج می‌شود تولید می‌گردد. گیاه کلزا دارای چندین ساقه راست و شاخه‌ است که از یک پایه منشأ گرفته شده‌اند. برگ‌های این گیاه سبز مایل به آبی بوده و اکثراً صاف هستند.

کلزا گل‌های زرد کمرنگ و روشن به قطر ۱۱-۱۵ میلی‌متر تولید می‌کند و پس از گرده‌افشانی گل زرد غلاف‌های دانه‌ای را به طول حدود ۵ سانتی‌متر تولید می‌کند. به‌طور متوسط ۶۰ تا ۱۰۰ غلاف در هر گیاه وجود دارد. هر غلاف شامل ۲۰ تا ۳۰ دانه گرد و کوچک ۱ میلی‌متری است. رنگ غلاف‌ها در هنگام رسیدگی محصول از سبز به زرد روشن تغییر می‌کند. این دانه‌های ریز برای بیرون کشیدن روغن خرد می‌شوند. کلزا به‌عنوان یک گیاه یک‌ساله، بعد از یک‌فصل رشد، برداشت می‌شود. همچنین ممکن است از کلزا به نام‌های شلغم روغنی، شلغم سوئدی، شلغم علوفه‌ای و یا کانولا نام برده شود. اعتقاد بر این است که کلزا از مدیترانه سرچشمه گرفته است.

از دانه‌های کلزا برای استخراج روغن استفاده می‌شود که می‌تواند به‌عنوان روغن پخت‌وپز یا در تولید مارگارین مورداستفاده قرار گیرد. دانه‌های کلزا حدود ۴۰-۴۴ درصد روغن دارند. این روغن ازنظر چربی‌های اشباع کم است و یک انتخاب عالی برای یک رژیم غذایی سالم است. روغن کانولا برای پخت‌وپز در خانه، رستوران‌ها و کارخانه‌های فرآوری مواد غذایی استفاده می‌شود. روغن کلزا همچنین دارای کاربردهای غیر غذایی است، برای مثال بیودیزل و بیوپلاستیک. کنجاله کلزا، بخشی که بعد از استخراج روغن به دست می‌آید برای خوراک حیوانات اهلی و کود استفاده می‌شود.

Rape در کلمه rapeseed از کلمه لاتین rapum به معنای شلغم مشتق شده است. درواقع شلغم، rutabaga، کلم، جوانه بروکسل، خردل و بسیاری از سبزی‌های معروف دیگر، نزدیکان ارقام کلزا و از تیره چلیپاییان هستند. کلزا در دمای پایین و رطوبت مناسب قابل رشد است و زنده می‌ماند؛ بنابراین می‌توان آن را در مناطق معتدل که ممکن است سویا و آفتابگردان زنده نمانند تولید کرد.

منشأ و توضیحات محصول دانه روغنی Brassica توسط داونی (۱۹۸۳) بررسی شده است. برخلاف بسیاری از دانه‌های روغنی دیگر، کلزا از چندگونه متعلق به جنس براسیکا به دست می‌آید. این گونه‌ها شامل B. napus,B. campestris و B. juncea است. این گونه‌ها از نزدیک به هم مرتبط و ازنظر ظاهر به هم شبیه هستند.

ارقام در پاییزه و بهاره بودن، تعداد روزها تا بلوغ، عملکرد دانه، اندازه بذر، میزان روغن، تحمل و مقاومت به بیماری، مقاومت در برابر خواب، مقاومت در برابر ورس و خوابیدگی، مقاومت در برابر ریزش دانه و چندین ویژگی زراعی دیگر متفاوت هستند. برای مطالعه بشتر به ارقام کلزا مراجعه کنید.

نیازهای اساسی رشد کلزا

کلزا به رشد در آب‌وهوای خنک و مرطوب سازگار است و نیاز به دامنه دمای ۲۰-۱۰ درجه سانتی‌گراد دارد، گرچه دمای نزدیک به ۱۰ درجه سانتی‌گراد (۵۶ درجه فارنهایت) سریع‌ترین رشد را ایجاد می‌کند. درنتیجه، کلزا به‌عنوان یک محصول فصل خنک در مناطق نیمه گرمسیری و یک محصول زمستانه در مناطق معتدل‌تر رشد می‌کند. یک خاک خوب و زهکشی شده با بافت متوسط برای کلزا مناسب است، اگرچه در طیف گسترده‌ای از بافت‌های خاک رشد می‌کند. کلزا در خاک با pH بین ۵.۵ و ۸.۳ رشد می‌کند. همچنین نباید کلزا را در خاکی که در طی ۳ تا ۴ سال گذشته گیاهان براسیکاسه در آن رشد کرده‌اند کشت کرد. ازآنجاکه کلزا شرایط آب‌گرفتگی را تحمل نمی‌کند، نباید در مزارع مستعد آب ایستادگی، جاری شدن سیل یا زهکشی ضعیف کاشته شود.

کاشت

کلزا از طریق بذر تکثیر می‌شود که در مزارع آماده‌شده با حفاری سطحی در ردیف‌ها یا پاشش در سطح زمین کشت می‌شود. به دلیل ریز بودن بذرهای کلزا باید آن‌ها را در عمق کم (۲-۳ سانتی‌متر) کشت کرد. محصولات بهاره کلزا را باید در ردیف‌هایی با فاصله ۱۸ تا ۲۳ سانتی‌متر از همدیگر کشت شوند، درحالی‌که محصولات زمستانه به فضای بیشتری احتیاج دارند و باید در ردیف‌هایی بافاصله تقریباً ۳۵ الی ۴۰ سانتی‌متر از هم کشت شوند.

شیوه‌های تولید کلزا ازجمله ماشین‌آلات و تجهیزات مشابه روش‌هایی است که برای گندم زمستانی استفاده می‌شود. روش کشت بدون شخم را نیز می‌توان در کلزا استفاده کرد. از کشت در مزارعی که حبوبات زمستانی، کلزا و سایر محصولات زراعی براسیکاسه طی ۲ تا ۳ سال گذشته در آن رشد کرده‌اند خودداری کنید. بسته به نوع رقم جهت کشت ردیفی در یک هکتار به ۴.۵ الی ۷ کیلوگرم و جهت کشت به‌صورت پاشش بذر در سطح زمین به ۷.۵ الی ۹ کیلوگرم بذر در هکتار موردنیاز است. در کشت زمستانه نهال‌ها در طول زمستان به خواب می‌روند و بخش زیادی از بافت برگ یخ می‌زند، اما تا زمانی که تاج از بین نرود، گیاه زنده می‌ماند. با افزایش دما در اواخر زمستان و اوایل بهار رشد از سر گرفته می‌شود.

داشت

کنترل رشد علف‌های هرز در مزارع کلزا بسیار حائز اهمیت است زیرا می‌توانند در رشد و بهره‌وری محصول تأثیر معنی‌داری داشته باشند. استراتژی‌های کنترل علف‌های هرز (اعم از مکانیکی، شیمیایی یا ترکیبی) در درجه اول باید به سمت کاهش رقابت علف‌های هرز در طی ۴ تا ۸ هفته اول پس از کشت بذر هدایت شوند. در غیر این صورت، نهال‌های کلزا که تمایل به رشد آهسته دارند، توسط برخی از گونه‌های علف‌های هرز مغلوب می‌شوند.

آماده‌سازی مناسب بستر کاشت به محدود کردن رشد علف‌های هرز کمک می‌کند. این کار با شخم زدن زمین در پاییز قبل از کاشت و پس‌ازآن استفاده از یک کولتیواتور کم‌عمق درست قبل از کاشت بذر انجام می‌شود. به دلیل هم خانواده بودن علف هرز تربچه وحشی با کلزا این علف هرز می‌تواند باعث بروز مشکلات جدی شود و به اقدامات کنترلی تهاجمی قبل از کاشت کلزا نیاز دارد.

جهت کنترل علف‌های هرز کلزا می‌توان از روش‌های مکانیکی مانند زدن شخم عمیق، سپس آبیاری زمین و بعد از سبز شدن علف‌های هرز کنترل آن‌ها با دیسک و یا علف‌کش، استفاده کرد. از علف‌کش‌های پیش از کاشت مانند ترفلان و سونالان نیز می‌توان جهت کنترل علف‌های هرز کلزا استفاده کرد. همچنین می‌توان از وجین علف‌های هرز نیز استفاده کرد که کاری زمان‌بر و پرهزینه است.

علف‌کش‌های پس رویشی باریک برگ کش مانند فوکوس، نابواس، سوپرگالانت و علف‌کش‌های پهن‌برگ کش مانند لونترال برای استفاده در کلزا به ثبت رسیده‌اند. تناوب با غلات مانند گندم، جو، برنج، ذرت و غیره بخصوص برای مبارزه با علف‌های هرز پهن‌برگ و تیره شب بو (گیاهان هم‌خانواده کلزا) الزامی است.

کلزا به مواد مغذی زیادی احتیاج دارد و باید قبل از کاشت آزمایش خاک انجام شود تا از بروز کمبودهای مواد مغذی جلوگیری شود. برای جلوگیری از آسیب رساندن به گیاهان اکثر کودها به‌طور موفقی در کنار ردیف‌های کشت بذر به کار می‌روند. کود نیتروژن باید به میزان پایه ۵۰-۶۰ کیلوگرم در هکتار برای کلزای بهاره و ۷۰ کیلوگرم در هکتار برای کلزای زمستانه استفاده شود. کود معمولاً در زمان کاشت استفاده می‌شود. علاوه بر نیتروژن، کلزا ممکن است نیاز به افزودن فسفر، پتاسیم، گوگرد و منیزیم به خاک داشته باشد. میزان کاربرد این مواد مغذی باید با آزمایش خاک مشخص شود.

اعتقاد بر این است که زنبورهای عسل به گرده‌افشانی و افزایش عملکرد محصول کمک می‌کنند.

برداشت و ذخیره‌سازی

کلزا به سرعت رسیده و برداشت به موقع برای دستیابی به حداکثر عملکرد بسیار مهم است. وقتی دانه‌ها از رنگ سبز به سیاه تبدیل شدند، آماده برداشت هستند. برای تعیین زمان آماده بودن محصول برای برداشت، باید تعداد دانه‌های سبز نامطلوب در مزرعه، میزان رطوبت بذر کلزا و همچنین وجود شبنم یا رطوبت سطحی روی گیاه کنترل شود. به‌طورکلی، بذر زمانی برداشت می‌شود که بیشتر غلاف‌ها برنزه شده و حاوی دانه‌هایی به رنگ سیاه باشند و تعداد کمی از بذرها سبز باشند.

برداشت زودهنگام منجر به سبز بودن تعداد زیادی از دانه‌ها و وزن پایین آن‌ها می‌گردد درحالی‌که برداشت دیرهنگام منجر به ریزش و خرد شدن بیش‌ازحد دانه‌ها می‌شود. از جوانه‌زنی تا تولید بذر و برداشت کلزای بهاره، بسته به دما، رطوبت، نور خورشید و باروری خاک، حدود ۱۰۰ تا ۱۱۰ روز و در کلزای پاییزه یا زمستانه حدوداً ۹ ماه طول می‌کشد. کلزا یک محصول فصل خنک است و مخصوصاً در چمنزارها رشد می‌کند، جایی که شب‌های سرد و روزهای گرم به آن اجازه می‌دهد تا مشخصات اسیدهای چرب بی‌نظیر خود را توسعه دهد. کلزا به‌صورت مکانیکی توسط کمباین یا Swather برداشت می‌شود. در بعضی از کشورها، مانند چین، کلزا را با دست برداشت می‌کنند. با توجه به کوچک بودن دانه، برای جلوگیری از ریزش باید اقدامات احتیاطی هنگام جمع‌آوری، حمل‌ونقل و خشک‌کردن بذر صورت گیرد.

کلزا اگر در محیط خشک، خنک، تمیز، ضد آب و ضد ورود جانوران جونده مانند موش نگهداری شود، به‌خوبی قابل انبارداری است.

ملاحظات اقتصادی

سرمایه‌گذاری‌های اولیه شامل تهیه زمین و خرید بذر است. تولید کلزا نیاز به سرمایه‌گذاری جدید در تجهیزات برای مزرعه‌ای که محصولات ریزدانه مانند گندم و جو تولید می‌کند ندارد. هزینه‌های تولید (خاک‌ورزی معمولی، حفر) مشابه گندم است و ممکن است برای هر ایکر (حدود ۰.۴ هکتار)، ۲۱۰ تا ۲۴۰ دلار و ۴۵ تا ۷۵ دلار هزینه برداشت و بازاریابی برای هر ایکر تخمین زده‌ شود. کل هزینه‌های هر ایکر، اعم از متغیر و ثابت، تقریباً ۲۸۵ دلار خواهد بود. پیش‌بینی بازده ۲۰۰۰ پوند در ایکر و قیمت ۰.۲۱ دلار برای هر پوند، بازگشت سرمایه و مدیریت تقریباً ۱۷۵ دلار برای هر ایکر خواهد بود.

کشت کلزا ازنظر بازده قابل رقابت با کشت گندم و کشت دوگانه کلزا/سویا قابل رقابت با گندم / سویا، ذرت و یا کشت تمام فصل سویا است. قیمت کلزا به شدت تحت تأثیر قیمت سویا و سایر دانه‌های روغنی رقیب است.